Maar de boodschap van gewezen topdiplomaat en kabinetschef van zowel de koning als van de oud-voorzitter van de Europese Raad Herman van Rompuy op 21 september 2023 was duidelijk: ‘De voorspelbaarheid en rationaliteit van vroeger zijn verdwenen.’ Ruim veertig Ekonomika Alumni waren voor deze lunchcauserie in Leuvense Faculty Club komen opdagen.

Frans Van Daele: ‘Vroeger was de wereld eigenlijk strak georganiseerd. Je had de Verenigde Staten en hun vrienden, je had de Sovjet-Unie, later Rusland, en zijn vrienden, en dan had je nog enkele onafhankelijke landen zoals India. Dat was een toestand van machtsevenwicht. En vóór de Muur in 1989 viel, was er nog nauwelijks sprake van China. Maar nu is die strakke ordening weggevallen. We moeten daarom even terugkeren naar die periode van rond 1989. De toenmalige Sovjetleider Gorbatsjov maakte toen een einde aan het Sovjetimperium. Eigenlijk valt dat achteraf beschouwd niet te begrijpen. Waarom zou iemand zomaar zijn machtspositie opgeven? We kunnen nu nog altijd maar gissen naar de redenen. De KGB vond wel dat de afstand tussen de VS en de Sovjet-Unie steeds groter werd. Met de groeiende economische achterstand tegenover de VS. ‘We are in a losing game’. Dacht hij dat het beëindigen van de Koude Oorlog Rusland betere kaarten zou brengen? Dat is één verklaring die ik verschillende malen heb gehoord. Of dacht Gorbatsjov dat het onmetelijke Sovjetrijk toch gedoemd was om uiteen te vallen, en dan liever op een ordentelijke manier dan het land in de chaos storten? Of speelden beide factoren? Anybody’s guess is good. In elk geval weerklonken in Washington toen de vreugdekreten ‘We won the Cold War!’. Met de al even legendarische quote van de Amerikaanse professor Francis Fukuyama met zijn ‘einde van de geschiedenis’, bedoelend dat de democratie en de liberale economie en de globalisering hadden gezegevierd en de overheersende norm in de wereld waren geworden.’

“Voor Europa was Trump een wake-up call: de eerste barsten tussen de VS en Europa zijn toen zichtbaar geworden. Het Amerika van Trump stond immers niet langer onvoorwaardelijk achter Europa”

‘Dat is dus een grote misrekening gebleken. Want plots kwam daar nine eleven. Dat was een hard ontwaken. De wereld was immers niet méér ‘westers’ geworden. Integendeel, een groot deel van de wereld zette zich juist af tégen het Westen. De wereld viel uit elkaar en iedereen ging zowat zijn eigen weg. Een nieuw evenwicht in de wereld was ver zoek. De VS bleef wel hardnekkig streven naar wereldheerschappij, met nog altijd de grootste economie ter wereld, de belangrijkste munt tevens dé reservemunt in de wereld, en het sterkste leger ter wereld. Maar dan kwam stoorzender Donald Trump (2017-2021). Die heeft in de VS een ongeziene tweespalt veroorzaakt, niet alleen in het Congres tussen de Republikeinen en de Democraten, maar ook in de Amerikaanse samenleving. Trumps focus lag niet op het buitenland maar wel op het binnenland, zoals het beheersen van de immigratiestromen, en het versterken van de grote bedrijven, onder andere door productie terug te halen uit o.a. China, dat de grote systeemrivaal geworden was. Maar voor Europa was Trump een wake-up call: de eerste barsten tussen de VS en Europa zijn toen zichtbaar geworden. Het Amerika van Trump stond immers niet langer onvoorwaardelijk achter Europa. En voor de toekomst lijkt Trump nog altijd niet te zijn uitgeteld.’

Europa zit gekneld

Frans Van Daele: ‘De Europese Commissie onder leiding van Ursula von der Leyen heeft dat goed begrepen, dat iedereen in de wereld nu zijn eigen weg gaat. En dat Europa dat óók moet doen. Persoonlijk ben ik van mening dat zij en de EU Commissie dat goed hebben gedaan: de verdere ontwikkeling van de interne markt, de organisatie van de Covid-vaccins, de aanpak van de oorlog in Oekraïne ... Maar wat vooral opvalt is dat deze Europese Commissie een veel grotere impact op het beleid heeft gehad dan wat de verdragen haar aan bevoegdheden toelaten. Het gaat hier om een ‘kruipende bevoegdheidsuitbreiding’. Dat zien we bijvoorbeeld aan het klimaatbeleid van de Europese Commissie gedragen door gewezen ‘klimaatpaus’ Frans Timmermans die met zijn EU Green Deal een enorme impact op het leven van de Europese burgers en bedrijven heeft teweeg gebracht.

En dan is er nog de problematiek van de uitbreiding. Niet minder dan acht landen zijn kandidaat-lidstaten: Oekraïne, Servië, Albanië, Bosnië-Herzegovina, Montenegro, Noord-Macedonië, Moldavië en Turkije. Het traject zal voor elk van deze landen verschillend zijn. Maar zolang Oekraïne in oorlog is kan het eigenlijk geen volwaardig lid van de Unie en van de NAVO worden. En Turkije … dat is al sinds 1987 kandidaat-lid waarbij het reeds in 1963 een Associatieovereenkomst met de Europese Gemeenschap heeft afgesloten. Maar het dossier schiet voor geen meter op. Als dat allemaal afgerond zal zijn, hebben we een EU met 35 lidstaten. Is dat dan nog bestuurbaar onder de huidige regels? Moeten we dan niet de spelregels veranderen, zoals bv. de unanimiteitsregel? En kan bv het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid dan wel betaalbaar blijven? Allemaal zeer netelige kwesties. Maar een nieuw Europees Verdrag zou een gevaarlijke onderneming zijn. De Unie zou er wel eens haar nek kunnen op breken. Maar misschien is een ‘onvolledig lidmaatschap’ een oplossing, zoals de landen in de Europese Economische Ruimte (EER) , of een tussenoplossing à la Noorwegen dat geen volwaardig lid is maar wel nauw verbonden, of lid worden van de euro, of gewoon lid worden van de douane-unie als eerste stap? In elk geval: dat gaat allemaal nog jaren duren en de afloop is uiterst onzeker. Maar die landen geen enkel perspectief geven is evenmin een optie. Dat zou tot een grotere instabiliteit in Europa leiden, of kan deze landen zelfs in de armen van onze rivalen drijven.’

Rusland: de nostalgie naar Peter De Grote

‘Met onze Westerse ogen kunnen wij Poetin moeilijk begrijpen. Zijn regime wordt ten andere steeds autoritairder. Maar in wezen toont Rusland nostalgie naar het grootse verleden van het Rijk van Peter De Grote, de grondlegger van het huidige Rusland, later uitgegroeid tot het gigantische Sovjetimperium. Met de inval in Oekraïne wil hij dit ‘herstellen’. Maar of dit rationeel is? Ik heb de indruk dat Poetin wel een rationeel iemand is maar niet goed werd voorgelicht, want zijn plannen in Oekraïne lopen allesbehalve zoals hij verhoopt had. We staan nu allicht voor een langdurige, uitputtende en bloederige stellingenoorlog. Maar hoe dan ook, wat ook de uitslag van het conflict zal zijn, Rusland zal altijd een machtsfactor op het geopolitieke toneel blijven en dat op zijn eigen onnavolgbare manier.’

“Wanneer de economie goed blijft draaien, en de mensen dat zo ervaren, neemt dat de wind uit de zeilen van de extremisten. En zelfs bij winst zie ik dat zij zelden of niet tot meerderheden komen”

De schier onstuitbare opgang van China

‘Superambitieus. Anders kan je de houding van China op het geopolitieke toneel niet noemen. Het land is constant bezig om zijn macht op economisch en militair vlak op te bouwen. Het Belt and Road-initiatief maakt die ambitie bijvoorbeeld duidelijk. Maar toch heeft China steeds meer af te rekenen met interne problemen, zoals de vastgoedcrisis, de hoge spaarquote die de binnenlandse consumptie hindert waardoor het moet vasthouden aan zijn agressieve exportmodel dat nu hier bij ons steeds meer kritiek krijgt omdat het onze industrie ondermijnt. Die exportgerichtheid zal hen allicht toch ook wat terughoudend doen opstellen in de Zuid-Chinese Zee. Maar laat het duidelijk zijn: China wil naast de VS, en liever vóór de VS, de tweede pool in de wereld worden. Wij zullen onze Atlantische alliantie met de VS daar moeten tegenover blijven zetten. De VS zijn trouwens bezig een buffer op te richten in Azië, samen met India, Australië en Japan. En daarenboven blijft de VS een belangrijke machtsfactor bv. in het Midden-Oosten.’

En de ‘BRICS’?

‘BRICS? Dat is eigenlijk een amalgaam dat weinig voorstelt, ook al gaat het op zich stuk voor stuk om belangrijke economieën: Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika, samen goed voor 27% van de wereldeconomie. Maar hun zwakte is dat ze zeer weinig gemeenschappelijk hebben, behalve misschien hun ‘jaloezie’ tegenover het Westen. En er zijn recent maar liefst zes andere gegadigden om bij de BRICS te horen (Argentinië, Egypte, Ethiopië, Iran, Saoedi-Arabië en de Vereinigde Arabische Emiraten). Maar zelfs met elf zie ik ze gezamenlijk geen grote rol spelen. Veel belangrijker is China daarin: dàt is een échte tegenmacht voor het Westen.’

En waar staat Afrika hier in?

‘De vraag is of we de Afrikanen een welvaartsperspectief kunnen bieden? Maar … er zijn 45 Afrikaanse landen en die zijn elk heel verschillend. De sleutel ligt bij de landbouw. Maar dan wordt het heel moeilijk, want er bestaan geen pasklare oplossingen. Want het gaat niet alleen om de landbouwproductie alleen. Maar je moet verder kijken dan dat. Hoe ga je die productie kunnen transporteren, en zijn er dan wegen en havens? En hoe ga je ervoor zorgen dat de kleine boeren niet buiten het systeem worden geduwd door de grootgrondbezitters? De analyse dat we dáár de economie moeten aanzwengelen klopt, maar de praktijk zegt mij dat het een aartsmoeilijke opdracht is.’

Staat de democratie in Europa onder druk?

‘Staat de democratie in Europa onder druk? De extremen zijn in opmars, dat zien we aan verschillende verkiezingsuitslagen. Maar ik ben toch niet pessimistisch. Wanneer de economie goed blijft draaien, en de mensen dat zo ervaren, neemt dat de wind uit de zeilen van de extremisten. En zelfs bij winst zie ik dat zij zelden of niet tot meerderheden komen. In Italië regeert nu wel het radicaal-rechtse Fratelli d’Italia met eerste minister Georgia Meloni. Zij blijkt vooralsnog toch geen extreme koers te varen. We moeten er bovendien van uitgaan dat onze westerse democratieën sterk en stabiel genoeg zijn.’

Fa Quix