De kat uit de boom kijken of bij de pakken neerzitten – daarop zal je Prof. dr. Hylke Vandenbussche, hoofd van de vakgroep Internationale Economie aan de FEB, niet betrappen. Bij zwaar weer wil ze alle hens aan dek, de beste ideeën horen en vooral aanpakken. Na het Brexit-referendum in 2016 was nog niemand van zijn verbazing bekomen toen zij al de mogelijke gevolgen aan het onderzoeken was. Het nieuwe model dat daaruit resulteerde vond intussen ingang in en buiten Vlaanderen en we horen haar regelmatig in de pers. En terwijl de donkere wolken zich boven Europa blijven samenpakken (we spraken elkaar begin mei 2019 n.v.d.r.), deelt ze haar liefde voor en bezorgdheid over het Europese project met het grote publiek: “Het is onze beste optie voor de toekomst, maar we moeten nu wel vooruit.”.

EEN VAN DE REDENEN WAAROM UW BOEK ERG PLEZIERIG LEEST, IS DAT U MEER THEORETISCHE OF WETENSCHAPPELIJKE STUKJES INBEDT TUSSEN HERINNERINGEN EN ANEKDOTES UIT UW EIGEN LEVEN. WAS HET UW OPZET OM ER EEN PERSOONLIJK VERHAAL VAN TE MAKEN?

Een persoonlijk verhaal was niet mijn hoofddoel. Wel wou ik een zo breed mogelijk publiek bereiken. Door mijn jarenlange ervaring als lesgever weet ik dat een verhaal met voorbeelden en persoonlijke details het beste blijft hangen. Tijdens het schrijven stelde ik me ook voortdurend de vraag: ‘Waarom doe ik dit? Waarom fascineert die Brexit mij zo?’ Het antwoord hangt sterk samen met mijn verleden: reiservaringen in Europa uit mijn kinder- en mijn studententijd, mijn masteropleiding en werk als docent in Cambridge en later mijn opdracht bij de Europese Commissie, waar ik mee in de operationele eenheid van het VK zat. Voor mij vormen al die persoonlijke anekdotes één geheel.

U DRAAGT HET EUROPESE PROJECT EEN WARM HART TOE EN NA HET REFERENDUM IN 2016 WAS U NET ZO VERBAASD ALS VELE ANDEREN. TOCH TOONT U OOK BEGRIP VOOR HET VK. SCHOOF U DAAROM VRIJWEL METEEN ANDERE PROJECTEN AAN DE KANT OM TE KIJKEN NAAR DE MOGELIJKE IMPACT?

Na het referendum leek de EU het belang van de Britse uitstap te bagatelliseren, alsof voor de overige landen de Brexit peanuts was. Dat kon niet kloppen. Het VK heeft zoveel intangibles ingebracht en zo vaak de koers mee bepaald – soms als dwarsligger, maar die heb je ook nodig. En dan is er nog het economische aspect. Ik kon moeilijk geloven dat het vertrek van de tweede grootste economie zo weinig betekende voor de rest van de EU, zoals de gangbare modellen voorspelden. Grotendeels uit nieuwsgierigheid wou ik de mogelijke implicaties van een Brexit-handelsschok meten, maar ook deels vanuit een sympathie voor de Britten. Tijdens mijn studie in Cambridge kwam ik de meest uiteenlopende nationaliteiten tegen, ook uit oud-kolonies, en de Britten waren daar very much at ease mee.Ik leerde de Britten in die periode kennen als zeer tolerant. Daarom was ik ook zo verbaasd dat migratie aan de basis van de uitslag van het referendum lag. Ook observeerde ik dat het VK, net zoals Frankrijk trouwens, veel meer ongelijkheid kent dan België. Wij hebben een grote, brede middenklasse en minder hiërarchie en ongelijkheid, wat ons land uniek maakt.

DE HIËRARCHIE IN CAMBRIDGE EN OOK BIJ DE EUROPESE COMMISSIE SCHETST U IN UW BOEK OP VERMAKELIJKE MAAR OOK KRITISCHE WIJZE. BENT U ALLERGISCH AAN HIËRARCHIE?

Niet als ze een duidelijke functie heeft en goed werkt, zoals bijvoorbeeld in het leger. Bij de Europese Commissie hoopte ik met mijn academische achtergrond op meer dynamiek en creatieve anarchie. Zeker op moeilijke momenten verwachtte ik alle hens aan dek en dat de mensen met de beste ideeën het woord zouden krijgen. Dat viel tegen. Goede ideeën van jonge mensen onderaan de ladder kwamen vaak niet aan bod. De EU is weliswaar jong en heeft kinderziektes - je mag niet te vlug teveel verwachten, maar toch … Gelukkig verandert dat en beseffen de lidstaten intussen dat Europa serieuze beslissingen neemt en dat ze hun beste mensen er moeten naar afvaardigen. Maar het duurt allemaal zo lang! In een tijd van onzekerheid en snelle veranderingen op wereldvlak is dat gevaarlijk voor haar stabiliteit! Dat bleek nog maar eens bij de verlenging die begin april aan de Britten toegestaan werd in de Brexit-saga: uiteindelijk heeft Merkel het pleit gewonnen - economisch gewicht is nog steeds politiek gewicht.

DAARMEE ZIJN WE BIJ DE ECONOMIE BELAND, DE RODE DRAAD VAN UW VERHAAL. CENTRAAL STAAT DE ONTWIKKELING VAN HET GLOBALE-NETWERK-MODEL OM DE IMPACT VAN DE BREXIT OP KORTE TERMIJN TE BEREKENEN. WAT MAAKT DAT ZO BIJZONDER? WE LEVEN TOCH AL LANGER IN EEN NETWERKECONOMIE?

Dat klopt, maar de meeste internationale economen berekenen nog steeds de impact van handelsschokken met het gravitas-model. Dat kijkt enkel naar de rechtstreekse handel tussen twee landen: hoeveel export verliest Belgisch staal als het VK er invoertarieven op heft en hoeveel jobs gaan daardoor in die sector verloren? Door het onderzoek over Brexit, werd het mij duidelijk dat er een foutenmarge zit op het gravitas-model. Als alternatief schuif ik een netwerkmodel naar voren, een nieuw theoretisch model dat heel de netwerkstructuur tussen alle sectoren in Europa in rekening neemt. De oplossing van het model genereert een formule die we kunnen gebruiken om de impact van Brexit in te schatten aan de hand van netwerkdata.

DAT KLINKT ERG LOGISCH, MAAR HOE BEGIN JE DAARAAN?

Door véél en lang samen voor een bord aan de muur te zitten en te praten. Gelukkig had ik twee uitstekende doctoraatsstudenten, één krak in netwerkdata en één krak in wiskunde, die allebei mijn cursus hadden gevolgd, wat essentieel was voor hen om de sprong te maken. Het netwerkmodel werkt als volgt: neem als voorbeeld Belgisch staal. Bij Brexit zal de directe uitvoer van Belgisch staal naar het VK onderhevig zijn aan het staalinvoertarief. Dat zorgt voor een daling van die directe uitvoer en van het aantal jobs in die sector. Maar Belgisch staal wordt ook gebruikt in onder meer Duitse auto’s, Franse vliegtuigen en Spaanse fietsen die naar het VK gaan. Voor Belgisch staal gebruikt in Duitse auto’s is ook het tarief van auto’s van toepassing. Kortom: Belgisch staal wordt direct getroffen door een staaltarief, maar ook indirect door het autotarief omdat Belgisch staal gebruikt wordt in Duitse auto’s voor het VK. Idem voor de Franse vliegtuigen en de Spaanse fietsen die hun weg naar het VK vinden en die Belgisch staal gebruiken. Wil je de totale impact van Brexit berekenen, dan gaat het niet alleen over het tarief op staal, maar ook over alle tarieven in andere sectoren waarin dat Belgische staal verwerkt wordt - en de omvang van die sectoren. Bovendien werkt ons model enkel met de toegevoegde waarde in plaats van met bruto exportcijfers. Het globale-netwerk-model is dus veel uitgebreider en de berekeningen zijn een stuk complexer: het omvat alle 54 sectoren, 28 landen en de tarieven aan beide kanten.

CONSTATEERDE U EEN AANZIENLIJKE FOUTENMARGE OP HET GRAVITAS-MODEL?

Onze berekeningen tonen aan dat de impact van Brexit voor slechts voor 30 procent uit directe uitvoer komt en voor liefst 70 procent uit indirecte uitvoer. Dus om het voorbeeld van Belgisch staal nog even te gebruiken: 30% van de Brexit-impact op staal komt door wat België zelf uitvoert aan staal naar het VK, de overige 70% van de Brexit-impact is te wijten aan de netwerk-economie namelijk Belgisch staal dat zijn weg via derde landen naar het VK vindt, telkens wanneer derde landen het Belgisch staal in hun eigen producten verwerken.

KLOPT HET DAT U GAANDEWEG STEEDS MEER OVERTUIGD RAAKTE VAN EEN HARDE BREXIT EN DAT DAT VOOR DE BRITTEN NIET ZO’N SLECHTE OPLOSSING IS?

We hebben steeds twee scenario’s uitgewerkt: het scenario van een harde of van een zachte Brexit. De zachte versie, zoals voorgesteld door de EU, creëert een douane-unie zonder vrij verkeer van personen. Die hanteert een nultarief voor import en export, maar kent wel meer niet-tarifaire belemmeringen, zoals grenscontroles en productstandaarden. Bij een harde Brexit gelden de tarieven van de Wereldhandelsorganisatie. Als je het mij vraagt, gaan we eerder naar een harde Brexit. De Britten willen hun handen weer vrij om hun grenzen te sluiten als zij dat nodig achten, maar ook om een eigen visserij- en handelsbeleid uit te bouwen en handelsverdragen af te sluiten met Amerika of China. Ik geloof dat de Britten willen landen bij een vrijhandelsverdrag met de EU. Dan hebben ze toch toegang tot de 500 miljoen consumenten in Europa en moeten ze geen invoertarief betalen, maar terzelfdertijd zijn ze onafhankelijker van Brussel dan nu het geval is. Een harde Brexit zou wel een héle bruuske overgang zijn en economisch zeker niet wenselijk.

IS HET DOOR DE HARDE CIJFERS DIE JULLIE MET HET GLOBALE-NETWERK-MODEL BEREKEND HEBBEN DAT DE EUROPESE HOUDING TEGENOVER HET VK GEMATIGDER IS GEWORDEN?

Ik denk dat graag. Er is in elk geval een duidelijke kentering gekomen. De initiële verklaringen waren heel stoer, de laatste tijd hoor ik gematigder taalgebruik, allicht omdat de EU beter beseft wat er op het spel staat, ook voor hen. Natuurlijk dreigden de Britten zelf ook, bijvoorbeeld dat ze een belastingparadijs voor bedrijven willen worden. Zoiets wil de Commissie niet aan zijn achterdeur. Een zachte en trage uitstap is volgens mij in ieders voordeel omdat het tijd biedt om een vrijhandelsverdrag voor te bereiden. Het lijkt erop dat de EU nu meer in dat scenario meewil. Veel bedrijven, zeker in België, roepen ook dat ze helemaal nog niet klaar zijn.

HOE KAN JE JE VOORBEREIDEN ALS JE NIET PRECIES WEET WAT ER GAAT GEBEUREN?

Enkel grote bedrijven hebben de budgetten om plannen te maken en op alle mogelijke scenario’s te anticiperen. Voor kleine bedrijven is dat helaas geen optie. Twee jaar geleden dacht iedereen dat het wel zou overwaaien. Nu lijkt iedereen wakkergeschoten, maar de onzekerheid blijft intussen knagen - en geld kosten. De kost van die onzekerheid kan even hoog oplopen als die van een effectieve maatregel. Dat is al gebleken uit onderzoek. Dat het VK terugkrabbelt en artikel 50 intrekt lijkt me nog altijd het meest onwaarschijnlijke scenario. Hoe kan het VK functioneren in een EU dat door de helft van zijn bevolking wordt verworpen? Hoe kan de EU functioneren met de Britten als een blok aan het been? Nee, hoe jammer ik het ook vind, het is voor beide partijen het beste dat de stekker eruit getrokken wordt. Maar er zijn eigenlijk geen winnaars in dit verhaal. Dat is juist zo erg.

EN ZOALS BIJ VELE SCHEIDINGEN HEBBEN BEIDE PARTNERS VOLGENS U BOTER OP HET HOOFD.

Inderdaad. Enerzijds hypothekeren de Britten het Europees verhaal momenteel heel sterk. Is dat opzettelijk? Wie zal het zeggen? Eens ze opstappen, is een zwak Europa natuurlijk beter voor hen. Ik kan me ook niet inbeelden dat ze, strategen die ze altijd geweest zijn, niet alle scenario’s doorgedacht hebben. De Brexit toont ook heel duidelijk wat er schort in de EU: in plaats van een unie lijkt het soms meer op een samenraapsel van nationale leiders die geen gezamenlijke richting kunnen bepalen. Feit is dat het EU-front en de gezamenlijke positie tegenover het VK onder druk staat. De vraag is hoe lang de EU dat nog volhoudt. De lidstaten hebben twee jaar aan één touw getrokken, maar intussen klinken er weer dissonante klanken en komen er barsten in het front. Er is economisch en politiek zwaar weer op komst. De Duitse economie doet het niet zo goed en dat is slecht nieuws voor elk land dat toelevert aan haar industrie. Het sterkere anti-Europese sentiment bij de Europese verkiezingen resulteert in een parlement met steeds meer populisten en anti-Europeanen. Op politiek vlak is er dus zwaar weer op komst. Op militair vlak zit Europa ook in slechte papieren.

Zodra de Britten uit de EU zijn, ligt een Europees leger gegarandeerd op de onderhandelingstafel. Dat wordt een noodzaak als we niet met handen en voeten gebonden willen zijn aan de NAVO en dus aan de VS, en dus aan de grillen van de Amerikaanse president. De VS zal ons enkel beschermen als we meegaan in een verhaal tegen de Chinezen. Europa wil dat eigenlijk niet, want we doen graag zaken met de Chinezen …

DAT KLINKT ALLEMAAL EEN STUK SOMBERDER DAN UW BOEK. VALT DE EUROPESE ZAAK WEL TE REDDEN?

Ik hoop oprecht dat Brexit niet het einde van Europa wordt - en dat het vraagteken uit de ondertitel van mijn boek geen uitroepteken wordt. Dat is een van de redenen waarom ik het schreef! Maar ik voorzie de komende tien à vijftien jaar veel tumult. Wel blijf ik steeds twee sterktes van Europa en het Europese project zien. Ten eerste: onze schaal. Met 500 miljoen redelijk koopkrachtige consumenten zijn we een van de grootste eengemaakte markten ter wereld. Dat biedt een enorm economisch potentieel dat we nog niet hebben uitgeput. We blijven een aantrekkelijke handelspartner, zelfs zonder supergrote Europese bedrijven. Ten tweede: onze schoonheid. Dat klinkt misschien melig, maar ik heb al wat van de wereld gezien en blijf Europa het mooiste continent vinden. We beschikken over een enorme variatie, rijkdom en erfgoed waarvoor we Amerikaanse en Chinese toeristen zeker nog meer kunnen interesseren.

EN MET UW BOEK WIL U UW STEENTJE DAARTOEBIJDRAGEN?

Inderdaad, ik wil vooral mensen wakker schudden en laten beseffen dat Europa de basis is van onze welvaart. Laat dat project niet schieten. Ons land is globaal wel erg pro-Europa, maar andere landen zijn veel sceptischer. Europa staat nog in zijn kinderschoenen, wat het kwetsbaar en wankel maakt. Zeker voor een klein land als het onze is het de beste optie voor de toekomst. Dus blijf ik roepen: I love Europe, Europe is great! Doe met mij mee en focus op wat we goed kunnen.”

Veerle De Grauwe

De liefde voor Europa palmt ook de vrije tijd van de professor internationale handel Hylke Vandenbussche in. Ze ontwikkelt momenteel een educatief bordspel met meer dan 1000 vragen over Europa én met een bijhorende app: “Daar ben ik al veel langer mee bezig dan het boek, maar er komt ook meer bij kijken: spelregels, lay-out en vooral vragen samenstellen … Mijn hoorcollege Advanced International Trade Theory gaat vaak over Europese handel en ik merkte dat mijn studenten Europa niet altijd goed kennen. Omdat er in de les weinig tijd is voor facts & figures, wou ik iets ludieks ontwikkelen, een kwis of spel dat je desnoods op café kunt spelen. Ik heb intussen duizend weetjes-vragen over Europa bijeengezocht. Het is een hobby geworden waarbij ik ook studenten, vrienden en zelfs kinderen betrek.Aan het opzoekwerk heb ik al veel plezier beleefd en er veel van bijgeleerd. Momenteel heb ik een kleine bibliotheek met eenvoudige prototypes van het spel. Studenten kunnen dat ontlenen en het wordt gesmaakt. Nu moet ik nog de tijd vinden om het af te werken zodat we het voor een breed publiek beschikbaar kunnen maken. Je leert al spelend vanalles bij over de lidstaten: geschiedenis, cultuur, geografie, economie, typische gerechten, sportprestaties, nobelprijzen … Misschien een leuke voorbereiding voor wie op reis wil naar een andere EU-lidstaat? Om het Europese project kans op slagen te geven hebben we de nieuwsgierigheid naar de andere burgers en landen nodig”, besluit ze. Als het spel klaar is, komen we graag nog eens langs voor een ontdekkingsreis!